|
Yirmi Beşinci Söz s.162 |
Kur'ân'ın tarifine dair üç cüz'ündeki sıfatların herbiri başka yerlerde kat'î ispat edilmiş veya ispat edilecektir. Dâvâmız mücerret değil, herbirisi burhan-ı kat'î ile müberhendir.
Bu Şulenin Üç Şuaı var.
Derece-i i'cazda belâgat-i Kur'âniyedir. O belâgat ise, nazmın cezaletinden ve hüsn-ü metanetinden ve üslûplarının bedâatinden, garip ve müstahsenliğinden ve beyanın beraatinden, fâik ve safvetinden ve maânîsinin kuvvet ve hakkaniyetinden ve lâfzının fesahatinden, selâsetinden tevellüd eden bir belâgat-i harikulâdedir ki, benî Âdemin en dâhi ediplerini, en harika hatiplerini, en mütebahhir ulemasını muârazaya davet edip bin üç yüz senedir meydan okuyor. Onların damarlarına şiddetle dokunuyor. Muârazaya davet ettiği halde, kibir ve gururlarından başını semâvâta vuran o dâhiler, ona muâraza için ağız açamayıp, kemâl-i zilletle boyun eğdiler.
İşte, belâgatindeki vech-i i'câzı iki suretle işaret ederiz.
BİRİNCİ SURET: İ'câzı vardır ve mevcuttur. Çünkü, Ceziretü'l-Arap ahalisi o asırda ekseriyet-i mutlaka itibarıyla ümmî idi. Ümmîlikleri için, mefahirlerini ve vukuat-ı tarihiyelerini ve mehâsin-i ahlâka yardım edecek durub-u emsallerini, kitabet yerine şiir ve belâgat kaydıyla muhafaza ediyorlardı. Mânidar bir kelâm, şiir ve belâgat cazibesiyle eslâftan ahlâfa hafızalarda kalıp gidiyordu. İşte, şu ihtiyac-ı fıtrî neticesi olarak, o kavmin mânevî çarşı-yı ticaretlerinde en ziyade revaç bulan, fesahat ve belâgat metâı idi. Hattâ bir kabilenin beliğ bir edibi, en büyük bir kahraman-ı millîsi gibiydi. En ziyade onunla iftihar ediyorlardı. İşte, İslâmiyetten sonra âlemi zekâlarıyla idare eden o zeki kavim, şu en revaçlı ve medar-ı iftiharları ve ona şiddet-i ihtiyaçla muhtaç olan belâgatte akvâm-ı âlemden en ileride ve en yüksek mertebede idiler. Belâgat o kadar kıymettardı ki, bir edibin bir sözü için iki kavim büyük muharebe ederdi ve bir sözüyle musalâha ediyorlardı. Hattâ, onların içinde, "Muallâkat-ı Seb'a" namıyla, yedi edibin yedi kasidesini altınla Kâbe'nin duvarına yazmışlar, onunla iftihar ediyorlardı.
İşte böyle bir zamanda, belâgat en revaçlı olduğu bir anda, Kur'ân-ı Mu'cizü'l-Beyan nüzul etti. Nasıl ki zaman-ı Mûsâ Aleyhisselâmda sihir ve zaman-ı İsâ Aleyhisselâmda tıp revaçta idi; mucizelerinin mühimmi o cinsten geldi. İşte, o vakit, bülega-yı Arabı, en kısa bir sûresine mukabeleye davet etti
Yirmi Beşinci Söz s.163
fermanıyla onlara meydan okuyor. Hem der ki: "İman getirmezseniz mel'unsunuz, Cehenneme gireceksiniz." Damarlarına şiddetle vuruyor. Gururlarını dehşetli surette kırıyor. O kibirli akıllarını istihfaf ediyor. Onları bidayeten idam-ı ebedî ile ve sonra da Cehennemde idam-ı ebedî ile beraber dünyevî idamla da mahkûm ediyor. Der: "Ya muâraza ediniz, yahut can ve malınız helâkettedir."
İşte, eğer muâraza mümkün olsaydı, acaba hiç mümkün müydü ki, bir iki satırla muâraza edip dâvâsını iptal etmek gibi rahat bir çare varken, en tehlikeli, en müşkülâtlı muharebe tariki ihtiyar edilsin? Evet, o zeki kavim, o siyasî millet ki, bir zaman âlemi siyasetle idare ettiği halde, en kısa ve rahat ve hafif bir yolu terk etsin, en tehlikeli ve bütün mal ve canını belâya atacak uzun bir yolu ihtiyar etsin, hiç kabil midir? Çünkü edipleri birkaç hurufatla muâraza edebilseydi, Kur'ân dâvâsından vazgeçerdi, onlar da maddî ve mânevî helâketten kurtulurlardı. Halbuki muharebe gibi dehşetli, uzun bir yolu ihtiyar ettiler. Demek muâraza-i bilhuruf mümkün değildi, muhaldi. Onun için muharebe-i bissüyufa mecbur oldular.
Hem Kur'ân'ı tanzir etmek, taklidini yapmak için gayet şiddetli iki sebep var. Birisi düşmanın hırs-ı muârazası, diğeri dostlarının şevk-i taklididir ki, şu iki sâik-i şedid altında milyonlar Arabî kitaplar yazılmış ki, hiçbirisi ona benzemez. Âlim olsun, âmi olsun, her kim ona ve onlara baksa, kat'iyen diyecek ki, "Kur'ân bunlara benzemez; hiçbirisi onu tanzir edemez." Şu halde, ya Kur'ân bütününün altındadır-bu ise bütün dost ve düşmanın ittifakıyla battaldır, muhaldir-veya Kur'ân, yazılan umum kitapların fevkindedir.
Eğer desen: "Nasıl biliyoruz ki, kimse muârazaya teşebbüs etmedi? Kimse kendine güvenemedi mi ki meydana çıksın? Birbirinin yardımı da mı fayda etmedi?"
Elcevap: Eğer muâraza mümkün olsaydı, alâküllihal kat'î teşebbüs edilecekti. Çünkü izzet ve namus meselesi, can ve mal tehlikesi vardı. Eğer teşebbüs edilseydi, alâküllihal, kat'î taraftar pek çok bulunacaktı. Çünkü hakka muarız ve muannit daima kesretli idi. Eğer taraftar bulsaydı, alâküllihal iştihar bulacaktı. Çünkü, küçük bir mücadele, beşerin nazar-ı istiğrabını celb edip destanlarda iştihar eder. Şöyle acip bir mücadele ve vukuat ise gizli kalamaz. İslâmiyet aleyhinde tâ en çirkin ve en şenî şeylere kadar nakledilir, meşhur olur. Halbuki, muârazaya dair, Müseylime-i Kezzâb'ın bir iki fıkrasından başka nakledilmemiş. O Müseylime'de çendan belâgat varmış. Fakat hadsiz bir hüsn-ü cemâle mâlik olan beyan-ı Kur'ân'a nisbet edildiği için, onun sözleri hezeyan suretinde tarihlere geçmiştir. İşte, Kur'ân'ın belâgatindeki i'câz, kat'iyen, iki kere iki dört eder gibi mevcuttur ki, iş böyle oluyor.
İKİNCİ SURET: Belâgatindeki i'câz-ı Kur'ânînin hikmetini Beş Noktada beyan edeceğiz.
BİRİNCİ NOKTA: Kur'ân'ın nazmında bir cezalet-i harika var. O nazımdaki cezalet ve metanet, İşârâtü'l-İ'câz baştan aşağıya kadar bu cezalet-i nazmiyeyi beyan eder. Saatin saniye, dakika, saati sayan ve birbirinin nizamını tekmil eden ne ise, Kur'ân-ı Hakîmin herbir cümledeki, hey'âtındaki nazım ve kelimelerindeki nizam ve cümlelerin birbirine karşı münasebâtındaki intizamı öyle bir tarzda İşârâtü'l-İ'câz'da âhirine kadar beyan edilmiştir. Kim isterse ona bakabilir ve bu nazımdaki cezalet-i harikayı bu surette görebilir. Yalnız bir iki misal, bir cümlenin hey'âtındaki nazmı göstermek için zikredeceğiz.
Meselâ 2
Bu cümlede, azâbı dehşetli göstermek
için, en azının şiddetle tesirini göstermekle göstermek
ister. Demek taklîli ifade edecek; cümlenin bütün heyetleri
de bu taklîle bakıp ona kuvvet verecek. İşte, 
lâfzı,
teşkiktir. Şek kıllete bakar.
lâfzı,
azıcık dokunmaktır; yine kılleti ifade eder. 
lâfzı,
maddesi bir kokucuk olup kılleti ifade ettiği gibi, sîgası
bire delâlet eder. Masdar-ı merre tabir-i sarfiyesinde
"biricik" demektir, kılleti ifade eder. deki
tenvin-i tenkirî, taklîli içindir ki, "O kadar küçük
ki, bilinemiyor" demektir. 
lâfzı,
teb'îz içindir, "bir parça" demektir; kılleti ifade
eder. 
lâfzı, nekâl, ikab'a
nisbeten hafif bir nevi cezadır ki, kıllete işaret eder. 
lâfzı,
Kahhar, Cebbar, Müntakim'e bedel yine şefkati ihsas
etmekle kılleti işaret ediyor. İşte, bu kadar kılletteki bir
parça azap böyle tesirli ise, ikab-ı İlâhî ne kadar
dehşetli olur, kıyas edebilirsiniz diye ifade eder.
Yirmi Beşinci Söz s.164
İşte şu cümlede küçük heyetler nasıl birbirine bakıp yardım eder. Maksad-ı küllîyi, herbiri kendi lisanıyla takviye eder. Şu misal bir derece lâfız ve maksada bakar.
İkinci misal: 3
Şu
cümlenin hey'âtı, sadakanın şerâit-i kabulünün beşine
işaret eder.
Birinci şart: Sadakaya muhtaç olmamak derecede sadaka
vermek ki, 
lâfzındaki teb'îz
ile o şartı ifade eder.
İkinci şart: Ali'den alıp Veli'ye vermek değil,
belki kendi malından vermektir. Şu şartı 
lâfzı
ifade ediyor. "Size rızık olandan veriniz" demektir.
Üçüncü şart: Minnet etmemektir. Şu şarta 
daki
lâfzı işaret eder. Yani, "Ben size
rızkı veriyorum. Benim malımdan Benim abdime vermekte
minnetiniz yoktur."
Dördüncü şart: Öyle adama veresin ki, nafakasına
sarf etsin. Yoksa sefâhete sarf edenlere sadaka makbul olmaz.
Şu şarta 
lâfzı işaret ediyor.
Beşinci şart: Allah namına vermektir ki, ifade
ediyor. Yani, "Mal Benimdir; Benim namımla
vermelisiniz."
Şu şartlarla beraber, tevsî de var. Yani, sadaka nasıl mal
ile olur; ilim ile dahi olur, kavl ile, fiil ile, nasihat ile de
oluyor. İşte şu aksâma lâfzındaki
umumiyetiyle
işaret ediyor. Hem şu cümle de bizzat işaret ediyor; çünkü
mutlaktır, umumu ifade eder.
İşte, sadakayı ifade eden şu kısacık cümlede, beş şartla beraber geniş bir dairesini akla ihsan ediyor, heyetiyle ihsas ediyor.
İşte, heyette böyle pek çok nazımlar var. Kelimâtın
dahi, birbirine karşı aynen, geniş, böyle bir daire-i
nazmiyesi var. Sonra kelâmların da, meselâ 4
de altı cümle var: üçü müsbet,
üçü menfi. Altı mertebe-i tevhidi ispat etmekle beraber,
şirkin altı envâını reddeder. Herbir cümlesi, öteki
cümlelere hem delil olur, hem netice olur. Çünkü herbir
cümlenin iki mânâsı var. Bir mânâ ile netice olur, bir
mânâ ile de delil olur. Demek, Sûre-i İhlâsta otuz Sûre-i
İhlâs kadar, muntazam, birbirini ispat eder delillerden
mürekkep sûreler vardır. Meselâ,
hem
hem
Daha sen buna göre kıyas et. Meselâ,
Şu dört cümlenin herbirisinin iki mânâsı var. Bir mânâ ile öteki cümlelere delildir; diğer mânâ ile onlara neticedir. On altı münasebet hatlarından bir nakş-ı nazmî-i i'câzî hasıl olur. İşârâtü'l-İ'câz'da öyle bir tarzda beyan edilmiş ki, bir nakş-ı nazmî-i i'câzî teşkil eder. On Üçüncü Sözde beyan edildiği gibi, güya ekser âyât-ı Kur'âniyenin herbirisi, ekser âyâtın herbirisine bakar bir gözü ve nâzır bir yüzü vardır ki, onlara münasebâtın hutut-u mâneviyesini uzatıyor, birer nakş-ı i'câzî nescediyor. İşte, İşârâtü'l-İ'câz baştan aşağıya kadar bu cezalet-i nazmiyeyi şerh etmiştir.
İKİNCİ NOKTA: Mânâsındaki belâgat-i harikadır. On Üçüncü Sözde beyan olunan şu misale bak. Meselâ,
âyetindeki belâgat-i mâneviyeyi zevk etmek istersen,
kendini nur-u Kur'ân'dan evvel asr-ı cahiliyette, sahrâ-yı
bedeviyette farz et ki, herşey zulmet-i cehil ve gaflet
altında, perde-i cumûd-u tabiata sarılmış olduğu bir anda,
Kur'ân'ın lisan-ı semâvîsinden 
veyahut
