Kıymetli Okuyucularım,
Günümüz Medine toplumunun hadise ve hadis ilimlerine atfettiği değer, eğitim müesseselerinde ve yapılan ilmî çalışmalarda kendisini göstermektedir. Mescid-i Nebevî, Hadîs-i Şerîf ve İslâmî İlimler Fakültesi, Yüksek İlimler (İhtisas) Bölümü ve İlmi Enstitüler (el-Meâhidu’l-İlmiyye) gibi hadis eğitimi veren müesseseler bunun en bariz göstergesidir. Ayrıca hadis alanında yapılan ilmi çalışmaların mahiyeti de önem arz etmektedir. Dolayısıyla konuyla ilgili olarak vereceğimiz bilgiler Medine toplumunda hadis kültürünün yansımalarını daha iyi tanımamıza katkı sağlayacaktır.
1. Mescîd-i Nebevî’de Hadis Dersi Halkaları: Bilindiği üzere Mescîd-i Nebevî hadisin ilk medresesidir. Bu gelenek tarihin her döneminde devam edegelmiştir. İslâm dünyasının yakından tanıdığı İmam Mâlik’in hadis halkaları da bu mescitte devam etmiştir. Günümüz hadis halkaları o dönemdeki gibi canlı ve kalabalık olmasa da bu geleneğinin devam ettirilmesiyle hadis öğrenimine gösterilen önemi ortaya koymaktadır. Mescîd-i Nebevî’ye namaza gelen halkın da söz konusu halkalara iştirak etmesi, hadisin Medine toplumun üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır.
Hal-i hazırda gerçekleştirilen hadis halkalarının ve okutulan kitapların mahiyetine gelince, öğrencilerin ve orta yaş grubuyla yaşlı kimselerin iştirak ettiği söz konusu halkalar, genellikle her gün vaktin serin olduğu sabah namazıyla ikindi ve akşam namazı sonrası düzenlenmekte ve ders verecek olan hocanın etrafında Mescîd-i Nebevî’nin daha önceden belirlenen bir yerinde toplanılmaktadır. Belirli bir kitaptan hadis okunurken, verilen dersi kitaptan takip edenler olduğu gibi kitaptan takip etmeyerek hadislerle ilgili yapılan şerhleri sadece dinleme maksadıyla halkaya iştirak eden kimseler de bulunmaktadır. Hadis ve diğer ilim dallarında ders veren saygın âlimlerden Şeyh Abdulmuhsîn b. Hamed el-Abbad, Şeyh Sâlih el-Abud, Şeyh Ebû Bekr el-Cezâirî, Mescîd-i Nebevî imamlarından Şeyh Huseyin Âlu’ş-Şeyh, Şenkitî ilim ailesinden olan Şeyh Muhammed Muhtar eş-Şenkitî gibi hocalar bulunmaktadır. Söz konusu ders hocalarının büyük bir kısmının vefat etmesi nedeniyle yerine başka hocaların yer aldığını belirtmemiz gerekir.
Hadis alanında sırasıyla okutulan eserler ise; Buhârî, Müslim, Ebû Dâvud, Nesâî, Tirmizî gibi hadis kitapları olup ders veren hoca tarafından şerh edilmektedir. Ahkâm hadisleri olarak da Umdetu’l-Ahkâm kitabı şerhiyle beraber okunmaktadır. Ayrıca verilen bu dersler sürekli bir şekilde kayıt altına alınmaktadır.
2. Medine İslam Üniversitesi: Şeriat, Davet ve ‘Usûlu’d-Dîn, Kur’ân-ı Kerîm ve İslâmî İlimler, Arap Dili ve Edebiyatı, Hadîs-i Şerîf ve İslami İlimler ve Şeriat Fakültesi gibi dokuz fakülteye ayrılan Medine İslâm Üniversitesi 1381/1961 yılında kurulmuştur.[1]
Üniversite’nin akademik kadrolarının çoğu, değişik Müslüman ülkelerden davet edilen ilim adamları tarafından doldurulmuştur. Söz konusu akademik birimlerine ek olarak, İslâmî ilimler sahasında yüksek lisans ve doktora tezlerin yapıldığı Yüksek İlimler (İhtisas) Bölümünü de eklemek gerekir.
a- Hadîs-i Şerîf ve İslâmî İlimler Fakültesi (Külliyetu’l-Hadîsi’ş-Şerîf ve’d-Dirâsati’l-İslâmiyye):
Her şeyden önce Medine’de hadis ilimlerinin tahsil edileceği Hadîs-i Şerîf ve İslâmî İlimler adında bir fakültenin var olması hem hadise verilen değerin hem de Medine toplumunun kültürel oluşmasında katkısının olduğu bir gerçektir. Bilindiği üzere üniversiteler bulundukları şehirlerin bilgi düzeyinin yükselmesine ve kültürüne önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Söz konu fakülte 1396/1976 yılında açılmıştır. Nebevî Sünnet’e hizmet etme, onu koruma ve savunma, Sünnet ve ilimleri alanında yetkili ilim adamları yetiştirmek ve buna katkı sağlayacak diğer ilimleri de öğretmek söz konusu fakültenin hedefleri arasındadır.[2] Dört yıllık eğitim veren Hadîs-i Şerîf ve İslâmi İlimler Fakültesi’nin ders müfredatına göre hadis ilimleriyle ilgili olarak okutulan ders ve saatleri, akademik yıla göre dağılmaktadır.
Özetleyecek olursak, dört yıllık program içerisinde 29 ders çeşidi okutulmakta ve akademik programın sekizini hadis ilmine dair dersler oluşturmaktadır. Bu tablo -program bazında da olsa- Fakülte’nin hadis öğretimi konusundaki yüzde 36,25’lik ağırlığa varan seviyesini ortaya koymaktadır.
Fakülte’de öğretim metodu takrîr ağırlıklıdır. Ayrıca her yıl olan el-Hadîs (Ahkam Hadisleri) dersinde, İbn Abdi’l-Hâdî, el-Muharrer fî’l-hadîs eserinden seçilmiş 250 hadisin ezberlenmesi de ders müfredatına dahildir.[3] Bu da Medine’de hadis ezberleme geleneğinin hala devam ettirildiğini göstermektedir.
b. Diğer Fakülteler: Hadis Fakültesi’nin dışındaki fakültelerin ders müfredatları farklı olmasına rağmen, burada okuyan öğrenciler de hadis ve ilimleri alanında bazı dersler almaktadır. Söz konusu fakültelerin, akademik yıl dağılımına göre hadisle ilgili kitapları ve ders programını ele alacak olursak;
b.a- Şeriat Fakültesi: 1381/1961 yılında kurulan bu Fakülte’nin[4] hadisle ilgili ders müfredatında birinci yıl haftalık, dört saat, ikinci yıl haftalık olarak üç saat, üçüncü yıl haftalık olarak, üç saat, dördüncü yılda haftalık olarak üç saat olmak üzere programlanmıştır.[5]
b.b- Kur’an-ı Kerîm ve İslâmî İlimler Fakültesi,[6] Davet ve Usûlu’d-Dîn Fakültesi[7] ve Arap Dili Edebiyat Fakültesi:[8]
Bu fakültelerin ders müfredatında hadisle ilgili olarak okutulan dersler ve kitaplar[9] aynı olduğundan tekrar belirtilmesi gerekli görülmemiştir.
c- Yüksek İlimler (İhtisas) Bölümü (ed-Dirâsâtu’l-Ulyâ): 1395/1975 yılında inşa edilen Yüksek İlimler (İhtisas) Enstitüsü (ed-Dirasâtu’l-‘Ulya)[10] Sünnet Bölümü’nde yüksek lisans ve doktora yapmak üzere iki ayrı ihtisas alanı bulunmaktadır. Bunlar:
ca- Fıkhu’s-Sünne ve Mesâdiruhâ (Sünnete dayalı Fıkıh ve Kaynakları):
c.b) Ulûmu’l-Hadîs (Hadis İlimleri):
Bu alanın, Doktora döneminde okutulan dersleri ise şunlardır:
- el-Cerhu ve’t-Tadîl,
- Dirâsâtun fî Mesâdiri’s-Sünne,
- Menhecu’n-Nakdi inde’l-Muhaddisîn.
Söz konusu dersler bir dönemde okutulup tezle beraber toplam 70 blok derstir.[11] Hadis ilimleriyle ilgili derslerin yoğun olduğu bu doktora programında Oryantalizm ve Hadis, Çağdaş Hadis Meseleleri, İslâm Dünyasında Hadis gibi güncel konuları içeren derslerin bulunmaması büyük bir eksiklik olarak görünmektedir.
3. İlmî Enstitüler (el-Maâhidu’l-İlmiyye): Medine’de Me‘ârif Müdürlüğü’ne bağlı bu okullar (el-Maâhidu’l-İlmiyye) ülkemizdeki orta ve lisede verilen sosyal, fen ve matematik derslerinin[12] yanında dinî eğitim veren imam hatip liselerinin denginde olan okullardır. 1369/1969 yılında kurulan Medine’deki ilmi enstitü (el-Mahadu’l-İlmî)’nin, Medine’de eğitim veren ilkokullara din ahlâk ve kültür dersleri verecek öğretmenler yetiştirmeyi hedeflemektedir.[13]
Söz konusu okulların müfredatında diğer dinî derslerin yanında hadis dersleri de verilmektedir. Örneğin Medine İslâm Üniversitesi’nin bünyesinde söz konusu enstitülerden biri olan el-Mahâdü’l-Mutevassit[14] (orta seviyeli) ile el-Mahadu’s-Sânevi’nin[15] (lise seviyeli) üç yıllık ders programlarında hadis derslerinin verildiği görülmektedir.
4- Dâru’l-Hadîsi’l-Medeniyye okulu:
Halk için 1350/1930 yılında inşa edilen bu okul, 1384/1964 yılında çıkan bir kararla Üniversite’nin bünyesine dahil edilmiştir. Eğitim süresi üç yıl olup, buradan mezun olan kimse orta okul denginde bir diplomaya sahip olmaktadır.[16]
C. Medya:
Gerek bütün ülkede ve gerekse Medine’de kamuya hizmet veren radyo, televizyon, gazete dergi gibi medya kuruluşlarının çeşitli münasebetlerde halka haber, ilan, yazı, makale, konuşma vb. şekillerde hayatın bütün alanlarında gerekli ve faydalı olan bilgileri sunarlarken azımsanmayacak derecede hadis, sahabe ve tabiîn sözü, hatta siyer bilgisi kullandıkları görülmektedir. Bu nedenle toplumu yönlendirmede etkili olan bu yayın vasıtalarının bazıları hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.
1. Radyo: Hem ülke içinde hem de ülke dışında Dinî yayın yapan Mekke Radyosu, 1966 yılında hizmete girmesiyle yaygın bir iletişim aracı haline gelmiştir.[17] Mekke Radyosu, Kur’an-ı Kerîm tilaveti, ilahîler, cehri namazları, cuma ve bayram hutbeleri, bazı din görevlilerin konuşmalarını ve zaman zaman yayın aralarında seçmeli hadisleri seslendirme suretiyle yayın yapma özelliğine sahiptir. Ayrıca yayın yapan kişinin okuduğu hadislerin kaynaklarını belirtmesi, asgarî derecede hadisin sıhhatinin bilinmesi açısından önemlidir. Ancak günümüzdeki dinî yayın oranı önceki yıllara nazaran düşüş göstermiştir. Bu günkü Riyad Radyosu da takriben aynı yayınları sürdürmekte ve daha muhafazakâr görünmektedir.
2. Televizyon: Televizyon yayını için ilk çalışmalar 1965 yılında başlamıştır.[18] Ülkenin Ulusal Televizyonu olan Suud Kanalı, yayınlarını başkent Riyad’dan yapmaktadır. Sunduğu çeşitli programların yanında, Kur’an-ı Kerîm tilaveti, bazı âlimlerle yapılan söyleşi, ilmî oturumlar, sahibi ve tabiîn dönemini andıran siyer dizileri, Mekke ve Medine’den canlı olarak verilen teravih namazları, cuma ve bayram hutbeleri, tez savunmaları, ayet ve hadis ağırlıklı konferanslar, yayın aralarında hadis okumalar gibi programlar yer almaktadır. Ancak son yıllarda dinî programların genel yayın akışı içerisindeki ağırlığı giderek azalmaktadır.
3. Gazete: Medine’de yayınlanan yerel basın ve dışarıdan gelen ulusal veya uluslararası basın organlarının şehir halkının kültürel gelişiminde önemli katkısının olduğu, kabul edilmesi gereken bir gerçektir. Bu çerçevede basının hadis kültürüne katkısı işlerken bunlardan birkaç tanesinin incelenmesi, meselenin aydınlanmasına ışık tutacak mahiyettedir.
a)- el-Medine: 72 yaşında olan el-Medine Gazetesi, günlük haber gazetesi olmasına rağmen, gerek el-İslâmiye ve gerekse okuyucunun minberi (Minberu’l-Kurrâ) adlı köşesinde, çeşitli dinî meseleleri açıklayan bilgilerin yanında metin ve muhteva olarak hadislere de yer vermektedir. Ayrıca günlük olarak internet sayfasında da yayınlanmaktadır.[19]
b)- el-Vatan: 6. yılında olan el-Vatan Gazetesi, 14 sayfalık bir hacme sahip haber gazetesidir. El-Medine Gazetesi kadar olmasa da kültür (es-Sekâfe) köşesinde İslâm dünyasından bazı haberler vermekte, münakaşalar (Nikâşât) köşesinde bazı dinî konuları hadisler çerçevesinde tartışmaya açmakta ve görüş beyan etmektedir. Günlük olarak internet sahifesinde de yayınlanmaktadır.[20]
c)- el-Jezîra: 12341 sayısına varan el-Jezîra Gazetesi, 20 sayfaya sahip, el-Medine gibi günlük bir haber gazetedir. Makaleler (Makâlât) ve çeşitler (Münevvi‘ât) köşesinde İslâmî yazılara yer verirken, el-Jezîra’nın sayfaları (Varrâku’l-Jezîra) köşesinde İslâm tarihinden ve İslâmî şahsiyetlerle ilgili yazılar bulunmaktadır. Ancak hadislere gazetede özel yer verildiğine rastlanamamıştır. Aynı şekilde her gün internet sayfasında da yayınlanmaktadır.[21]
d)- er-Riyad-Ukkaz -eş-Şarku’l-Avsat: İsimlerini belirttiğimiz gazeteler, siyasî ve haber ağırlıklı gazeteler olup dinî konulara ve hadislere yer vermediğinden dolayı, haklarında detaylı bilgi vermek gerekli görülmemiştir.
4. Dergi: Medine’de yayınlanan ve dışarından getirilip okuyucuya sunulan dergilerin türü, akademik ve popüler olarak iki kısımda değerlendirilebilir. Zikredeceğimiz söz konusu dergilerin hadis konularına ve hadisle ilgili çalışmalara ne derece yer verdiklerini tespit etmeğe çalışacağız.
a- Akademik Dergiler:
a.a- Mecelletu’l-Câmiati’l-İslâmiyye: Medine İslâm Üniversitesi’ndeki fakültelerin Mecelletu’l-Câmiati’l-İslâmiyye adında 1389/1968 yılından beri ortaklaşa çıkarttıkları bu dergi, üç ayda bir yayınlanan ilmî, akademik ve hakemli bir dergi olma özelliğine sahiptir. Çeşitli alanlarda yer alan makalelerin yanında hadisle ilgili olarak, muhaddislerin hayatı ve hadisçiliği, hadis tarihi, usûl meseleleri, bazı hadis cüzlerinin etüt, tahkîk ve tahrîç gibi çalışmalar bulunmaktadır.[22]
a.b- Mecelletu Câmi‘ati’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiye: Riyad’da bulunan Muhammed b. Suud Üniversitesi’nin Mecelletu Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiye adıyla 1409/1989 yılından beri dini ve sosyal ilimleri alanında yayınladıkları bu dergi de üç ayda bir çıkan ilmî, akademik ve hakemli bir dergidir. İlmî araştırma ve makaleleri sunmakla İslâm ümmetinin fikrî ve medenî mirasını tanıtmayı hedeflemekte olan bu dergi büyük ölçüde bütün ihtisas alanlarını içerdiği gibi hadis ilimleri alanında da makaleler ve çalışma notları yayınlamaktadır.[23]
a.c- Mecelletu’l-Ulûmi’ş-Şerî‘a ve’l-Lugati’l-Arâbiyyeti ve Âdâbihâ: Mekkenin Ummu’l-Kurâ Üniversitesi’nin Mecelletu’l-‘Ulûmi’ş-Şerî‘a ve’l-Lugati’l-Arâbiyyeti ve Âdâbihâ adıyla 1417/1996 yılından beri senede dört ayda bir çıkan bu dergi, diğer zikrettiğimiz dergiler gibi ilmî akademik ve hakemli niteliğe sahiptir. Muhtelif ilim dallarında araştırmacıların yapmış oldukları çalışmaları yayınlamayı hedeflemektedir. Dergide, tercüme edilmiş ilmî ve ciddi araştırmalar, etüt ve tahkik edilmiş yazmalar, yeni çıkan yayınlar, sempozyum değerlendirmeleri, seçkin tezlerin özeti türünde maddelerin içermesi öngörülmektedir ki buna hadisle ilgili konular da dahil edilmektedir.[24]
a.d- Mecelletu’l-Hikme: Merkezi İngiltere olan ve bir ilim heyeti tarafından altı ayda bir Mecelletu’l-Hikme adıyla yayınlanan ilmî, Dinî, kültürel ve hakemli bir dergidir. Medine’deki araştırmacılar tarafından kullanımı yaygın olan bir dergidir. Genelde dinî ilimlerin muhtelif dallarında araştırma konularını içeren çeşitli makaleleri, üniversitelerde hazırlanmış tez ve çalışmaların listelerini, bazı hadis ve diğer yazmaların tahkikini yayınlayan kaliteli baskı özelliğine sahip bir dergidir.[25]
a.e- Mecelletu’l-Buhûsi’l-Fıkhiyyeti’l-Muâsıra: Riyad’da yine bir ilim heyeti tarafından Mecelletu’l-Buhûsi’l-Fıkhiyyeti’l-Muâsıra adıyla altı ayda bir yayınlanan bu dergi, ilmî ve hakemli olmasının yanında, İslâm fıkhı alanında ihtisas özelliğine sahiptir. Çağdaş fıkıh meseleleri ve hadise dayanan fetvalarıyla birlikte, ilmî araştırmalara da yer vermektedir. Ayrıca derginin muhteviyatı İngilizce tercümesiyle yayınlanmaktadır.[26]
b- Popüler Dergiler:
b.a- el-Muctema: Bütün dünyadaki Müslümanların dergisi olarak kendini takdim eden el-Muctema, Kuveyt’te 1974 yılından beri yayınlanan haftalık ve siyasi yönü olan kültürel bir dergidir. Medine’de mütedavil dergilerden birisi olan bu dergi, İslâm dünyasından önemli haberler verdiği gibi İslâm toplumu, makaleler ve bibliyografya gibi birçok bölümde İslâmî yazılarıyla dikkat çekmektedir. Söz konusu bölümlerin yazı muhtevalarında hadislere de yer verildiği görülmektedir.[27]
b.b- Meceletu’t-Tevhîd: Kahire’de Ensâru’s-Sünneti’l-Muhammediyye Cemaati’nin yayınlayıp Medine’de okunan dergiler arasında bulunan Mecelletu’t-Tevhîd dergisi aylık İslâmî kesime hitap eden kültürel bir dergidir. Yazı köşeleri olarak tefsir, sünnet, fetvalar, ayın hadisi, dinî etütler ve Kur’an ilimleri gibi ana başlıklar altında önemli konulara yer vermektedir. Orta boyda 56 sayfalık bir hacme sahip olan bu derginin fikir yapısı, Selefî düşünceye bağlı olması nedeniyle, konular işlenilirken dini naslar (ayet ve hadisler) yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.[28]
b.c- el-Furkan: Kuveyt’te İhya’u’t-Turâs Cemiyeti’nin daha önce aylık olarak yayınladığı ve sonraları haftalık olarak yayınlanmakta olan bu dergi, Medine’de okunan ve İslâmî kesime hitap eden faydalı dergiler arasındadır. el-Furkan, İslâm dünyasından haberler, siyasi köşe, İslâmî meseleler, fetvalar, makaleler, ailevî konular gibi başlıklar altında faydalı yazılar yayınlamaktadır. Gazete modelini andıran ve hayır cemiyeti tarafından hazırlanan bu derginin yazılarında azımsanmayacak derecede hadislere yer verilmektedir.[29]
b.d- el-Beyan: 1406/1986 yılında yayına Londra’da başlayan ve Medine’de satılan önemli dergilerden birisi olan el-Beyan, siyasî yönü olmakla birlikle, ilmî konulara önem veren aylık kültürel ve eğitsel bir dergidir. Söz konusu dergi, İslâm dünyasından önemli haberler sunmakla birlikte, dinî alanla ilgili köşe yazılarında, din ve inanç, Ehl-i Sünnet ve diğerleri, eğitim ve ahlak, davet uyanışı, Müslümanlar ve dünya, bibliyografya, sempozyum ve paneller gibi önemli konulara yer vermektedir. Zaman zaman yeni çıkan ilmî eserlerin de ilanını yapmaktadır. Büyük boyda 200 sayfalık zengin bir muhteviyata ve kaliteli bir baskıya sahip olan dergide hadisler yoğun bir şekilde kullanıldığı görülmektedir.[30]
5. Takvim: Bütün ülkede cari olan takvim Ummu’l-Kurâ Takvimi’dir. Takribi olarak bu takvimin varlığı 99 yıla dayanmaktadır. Önemli şehirlerin namaz vakitlerini kaydeden bu takvim Medine şehrini de içine almaktadır. Hem Hicrî ve hem de Miladi tarihi gösteren bu takvimin sayfa arkalarına baktığımızda, azımsanmayacak derecede hadisin kaydedildiği görülmektedir. Örneğin, hicrî 1425/2004 yılına ait bir yıllık Ummu’l-Kurâ Takvimi’ni tarama neticesinde takriben yüze yakın, merfû, mevkûf ve maktu hadislerin kullanıldığı, azımsanmayacak derecede kesitler halinde siyer bilgilerin verildiği, ayrıca hadislerden alıntı duaların zikredildiği müşahede edilmektedir. Bunun dışında kelam Kibar, hikmetli sözler, edebî söz ve Şiiler yer almakta ve zaman zaman kültürel bilgileri de verilmektedir.
Sonuç
Sahabe, tabiîn ve tebe-i tabiîn nesillerin döneminde hadis, bir taraftan rivayet olarak Medine’de merkezileşirken, diğer taraftan da toplumun şekillenmesinde önemli derecede rol oynadığı söylenebilir. Tarihin her döneminde Medine toplumu hadisle olan ilişkisini muhafaza edebilmiştir. Günümüz Medine’sinin kültürel yapısında da hadisin önemli yer işgal etmesi, fert ve toplum hayatının çeşitli alanlarında etkinliğini devam ettirmesi, devam edegelen Sünnet/hadis mirasının tabi bir sonucudur. Hadise dayalı bu kültürel yapılanmanın boyutları, Medine’nin sosyal yapısı içerisinde ulema sınıfını temsil eden şeyhler, akademisyen ve imamlar, öğretmenlerle öğrenci sınıfı, camiden üniversiteye kadar eğitim müesseselerini, radyo, televizyon, gazete, dergi ve takvim gibi yayın vasıtaları incelenmek suretiyle ortaya konulmuştur.
İdeal anlamda Medine toplumunun bu başarısı, değer atfettikleri hadis ve Sünneti, tarihten günümüze kadar yaşantılarında uygulayarak canlı tutmalarında yatmaktadır. Ancak üzülerek ifade etmeliyiz ki, günümüz Suud idaresinin baskısı altında yönetilen Medine toplumu, zihniyet açısından yavaş yavaş sekülarizme kaydığı görülmektedir.
[1] Bkz. Üniversite’nin bünyesinde olan ‘İmâdetu’l-Kabûl ve’t-Tescîl’in, ‘Nebzetun ‘ani’l-Câmi‘ati’l-
İslâmiyye’ isimli 1421/2000 yılında yayınladığı tanıtıcı bröşür.
[2] Bkz. Adı geçen tanıtıcı bröşür.
[3] Bkz. Menhecu’d-Dirâseti fî Kulliyeti’l-Hadîsi’ş-Şerîf ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Medine İslâm Üniv. Medine, 1990, s. 1-292. Ayrıca bkz. www.iu.edu.sa. Yine el-Menahîcu’d-Dirâsiyye fî’l-Merhaleti’l-Câmi’iyye ve Merhaleti’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ adıyla ‘İmadetu’l-Bahsi’l-‘İlmi tarafından hazırlanan CD ROM, Medine, 1424/2003.
[4] Bkz. Adı geçen tanıtıcı bröşür.
[5] Bkz. www.iu.edu.sa. Bir de el-Menâhicu’d-Dirâsiyye fî’l-Merhaleti’l-Câmi‘iyye ve Merhaleti’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ adıyla ‘İmâdetu’l-Bahsi’l-‘İlmî tarafından hazırlanan CD-ROM, Medine, 1424/2003.
[6] Söz konu Fakülte 1394/ 1974 yılında inşa edilmiştir.
[7] Bu Fakülte 1386/1966 yılında kurulmuştur.
[8] İşaret edilen Fakülte 1395/1975 yılında tesis edilmiştir.
[9] Bkz. www.iu.edu.sa. Ayrıca adı geçen CD-ROM, Medine, 1424/2003.
[10] Bkz. Adı geçen tanıtıcı bröşür.
[11] Bkz. www.iu.edu.sa. Ayrıca el-Menâhicu’d-Dirâsiyye fî’l-Merhaleti’l-Cami‘iyye ve Merhaleti’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ adıyla ‘İmâdetu’l-Bahsi’l-‘İlmî tarafından hazırlanan CD-ROM, Medine, 1424/2003.
[12] Bkz. Nacî Muhammed Hasan ‘Abdulkadir el-Ensârî, et-Ta‘lîm fî’l-Medineti’l-Münevvere mine’l-‘ami’l-hicri’l-evvel ilâ 1412, Dirâsa târîhiyye, vasfiyye ve tahliliyye, Dâru’-Menâr, Kahire, 1414/1993, s. 523; Ahmed İbrâhîm es-Selûm, el-İdaretu’t-ta‘lîmiyye fî’l-Memleketi’l-‘Arâbiyyeti’s- Sa‘ûdiyye, Riyad, 1406/1986, s. 223-224.
[13] Bkz. Nacî Muhammed Hasan ‘Abdulkadir el-Ensârî, age., s. 522-523; Abdullatîf b. Abdillâh b. Duheyş, et-Ta‘lîmu’l-hukumi el-munazzam fî ‘ahdi’l-Melik ‘Abdil‘azîz, nes’etuhu ve tetavvuruhu, Mektebu’t-Tâlibi’l-Câmi‘, Mekke, 1407/1997, s. 66.
[14] Söz konu Ma‘had 1386/1966 yılında kurulmuştur.
[15] Bu Ma‘had 1381/1961 yılında inşâ edilmiştir.
[16] Bkz. Adı geçen tanıtıcı bröşür.
[17] Bkz. Mehmet Ali Büyükkara, Suudi Arabistan ve Vehhabilik, s. 181.
[18] Bkz. Mehmet Ali Büyükkara, age., s. 181.
[19] Bkz. www.almadinapress.com.
[20] Bkz. www.alvatan.com.sa.
[21] Bkz. www.al-jazira.com.
[22] Bkz. www.iu.edu.sa. Ayrıca, Mecelletu’l-Câmiati’l-İslâmiyye adıyla ‘İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî
tarafından hazırlanan CD-ROM, Medine, 1424/2003.
[23] Bkz. www.imamu.edu.sa.
[24] Bkz. www.uqu.edu.sa.
[25] İletişim adresi için bkz. alhikma59@hotmail.com
[26] Bkz. www.fikhia.com.sa.
[27] Bkz. www.al-mujtamaa-mag.com.
[28] Bkz. www.altawhed.com.
[29] Bkz. www.al-forqan.net.
[30] Bkz. www.albayan-magazine.com.